شته جامعهشناسی در ایران از نیمهٔ قرن بیستم شکل گرفت و بهتدریج گسترش یافت. اولین دورههای جامعهشناسی در اواخر دههٔ ۱۳۲۰ شمسی (دههٔ ۱۹۵۰ میلادی) در دانشگاه تهران آغاز شد. پس از آن، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۸ش برنامه کارشناسی ارشد علوم اجتماعی (جامعهشناسی) را راهاندازی کرد و بلافاصله رشتهٔ مستقل کارشناسی علوم اجتماعی (گرایش پژوهشگری علوم اجتماعی) در همان دانشگاه پذیرش دانشجو داشت. با تأسیس دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در سال ۱۳۵۱ش، گروه آموزشی «علوم اجتماعی» به «جامعهشناسی» تغییر نام داد و گروههای پژوهشی دیگری مانند مردمشناسی، برنامهریزی اجتماعی و علوم ارتباطات به آن پیوست. از آن زمان تاکنون، دانشگاههای معتبر کشور (مانند تهران، علامه طباطبائی و الزهرا) دانشکده یا گروههای آموزشی جامعهشناسی راهاندازی کردهاند؛ بهطوریکه اکنون دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و دانشکده علوم اجتماعی علامه طباطبائی نمونههایی برجسته از مراکز آموزش جامعهشناسی در ایران هستند.
در مقطع کارشناسی (پیوسته) واحدهای درسی شامل دروس نظری جامعهشناسی (نظیر مبانی جامعهشناسی ۱ و ۲، سیر تحول اندیشههای اجتماعی)، دروس روش تحقیق (روشهای کمی و کیفی پیشرفته) و دروس تخصصی اِجباری و اختیاری (مانند جامعهشناسی خانواده، گروههای اجتماعی و نظریههای نوین) است. بخش قابل توجهی از برنامه، به روشهای تحقیق اجتماعی اختصاص دارد؛ به نحوی که کارورزی یا پروژه تحقیقاتی نیز جزو الزامات دوره کارشناسی است. در این دوره، به دانشجویان روشهای تحقیق کمی و کیفی آموزش داده میشود تا توان تحلیل مسائل اجتماعی را بیابند.
در مقطع کارشناسی ارشد جامعهشناسی، برنامه درسی معمولاً مشتمل بر دروس تئوریهای پیشرفته جامعهشناسی، روش تحقیق پیشرفته (آمار و مدلسازی جامعهشناختی) و همچنین چند درس اختیاری تخصصی است. بسته به دانشگاه، گرایشهایی مانند جامعهشناسی نظری یا جامعهشناسی کاربردی تعریف میشود، اما تعداد دروس اصلی برای همه دانشجویان مشترک است.
در مقطع دکتری تخصصی جامعهشناسی، معمولاً دورهای طولانیتر شامل دروس پیشنیاز نظری و روششناسی پیشرفته، ارائه سمینارهای تخصصی و در نهایت تدوین رساله است. گرایشهای دکتری اغلب شامل رشتههایی مانند جامعهشناسی فرهنگی، جامعهشناسی مسائل اجتماعی ایران، جامعهشناسی اقتصادی – اجتماعی و جامعهشناسی گروههای اجتماعی هستند. دانشجو میتواند با توجه به زمینه علاقه و نیازهای پژوهشی، در یک یا چند گرایش فعالیت کند. در این دوره، درجه پژوهش و روششناسی بسیار اهمیت دارد و دانشجو معمولاً با فعالیتهای تحقیقاتی مشارکت فعال در پروژههای دانشگاهی خواهد داشت.
در سطح مدیریت دانشگاهی، سازمان آموزش جامعهشناسی در قالب گروهها یا دانشکدههای علوم اجتماعی برگزار میشود. برای مثال دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران مسئول دورههای کارشناسی تا دکتری در این رشته است. در دانشگاه علامه طباطبائی نیز «گروه آموزشی جامعهشناسی» در دانشکده علوم اجتماعی بهعنوان یکی از اصلیترین مراکز این رشته شناخته میشود. دانشگاه الزهرا هم در «دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی» به تدریس جامعهشناسی میپردازد (با تأکید بر مباحث زنان و خانواده). این ساختارها زیر نظر وزارت علوم فعالیت میکنند و بر اساس آییننامههای مصوب این وزارتخانه برنامهریزی آموزشی میشوند.
رشته جامعهشناسی در ایران از یک سو فرصتهای چشمگیری دارد، چرا که درک بهتر از مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه را امکانپذیر میسازد و فارغالتحصیلان آن میتوانند در حوزههای پژوهش، مشاوره اجتماعی، برنامهریزی و سیاستگذاری فعالیت کنند. از سوی دیگر، چالشهایی نیز وجود دارد؛ مانند نیاز به امکانات پژوهشی مناسب، محدودیتهای سیاسی در بیان نظریات اجتماعی و همچنین انتظارات بالا از جامعهشناسان برای حل مسائل اجتماعی. برخی محققان بر ضرورت بهروزرسانی سرفصل دروس و ایجاد گرایشهای کاربردیتر تاکید کردهاند.
در ایالات متحده، دانشگاههای برتر معمولاً برنامههای جامع جامعهشناسی ارائه میکنند. برای مثال، دانشگاه هاروارد به دانشجویان کارشناسی، مدرک کارشناسی هنر (A.B.) در رشته جامعهشناسی ارائه میکند. این برنامه زیر نظر گروه جامعهشناسی دانشکده هنر و علوم (FAS) قرار دارد. هاروارد گرایشهای خاص کارشناسی داخلی ندارد و دانشجویان یک رشته کلی جامعهشناسی را میگذرانند که روشهای کمی و کیفی (آمار، مردمنگاری، مطالعات تاریخی و نظریههای اجتماعی) را فرا میگیرند. در سطح تحصیلات تکمیلی، هاروارد تنها دکترای جامعهشناسی (Ph.D.) ارائه میدهد. همچنین برنامه مشترک جامعهشناسی و سیاست اجتماعی برای علاقمندان به مطالعات بینرشتهای وجود دارد.
دانشگاه استنفورد در کالج علوم انسانی و اجتماعی خود، مدرک کارشناسی هنر (B.A.) در رشته جامعهشناسی ارائه میکند. برنامه کارشناسی استنفورد برخلاف هاروارد، امکان پیگیری گرایشهای بینرشتهای را فراهم میکند؛ به عنوان مثال «گرایش دادهکاوی و مدیریت» برای دانشجویانی که به روشهای محاسباتی علاقهمندند. همچنین دانشجویان میتوانند همزمان با زبانهای خارجی، گرایشی در «فقر، نابرابری و سیاست» را دنبال کنند تا تواناییهای میانرشتهای کسب کنند. در مقطع تحصیلات تکمیلی، استنفورد برنامه دکتری (Ph.D.) ارائه میدهد و دانشجویان دکتری میتوانند در طول دوره تحصیل، بهصورت داخلی مدرک M.A. اخذ کنند. استنفورد دانشجویان کارشناسی خود را نیز از طریق برنامه کارشناسیارشد مشترک (Co-terminal MA) به ادامه تحصیل در رشته جامعهشناسی ترغیب میکند.
دانشگاه کالیفرنیا، برکلی برنامه کارشناسی Bachelor of Arts (B.A.) در رشته جامعهشناسی دارد. این برنامه در کالج هنر و علوم ارائه شده و یک گرایش تخصصی به روششناسی پژوهش جامعهشناختی در دل رشته تعبیه شده است که تأکید بر روشهای کمی و کیفی دارد. در سطح تحصیلات تکمیلی، برکلی تنها دوره دکترای جامعهشناسی ارائه میدهد و متقاضیان کارشناسی ارشد مستقیماً برای Ph.D. اقدام میکنند (برنامهای برای دریافت مستقل M.A. وجود ندارد).
ساختار آموزشی جامعهشناسی در ایالات متحدهدر آمریکا، رشتههای دانشگاهی – بهویژه در دانشگاههای معتبر – معمولاً در قالب لیسانس هنر یا لیسانس علوم انسانی (B.A.) ارائه میشوند. دوره لیسانس جامعهشناسی (معمولاً ۴ ساله) ترکیبی از آموزش نظریههای کلاسیک و روشهای پژوهش است. بسیاری از دانشگاهها دانشجویان را ملزم به گذراندن واحدهای عمومی و میانرشتهای (بهعنوان مثال آمار، فلسفه، یا علوم سیاسی) میکنند تا دیدی گسترده بگیرند. در سطح کارشناسی ارشد، برخلاف بسیاری از کشورهای دیگر، بیشتر دانشگاههای برتر آمریکا هیچ دوره مستقل M.A. در جامعهشناسی ندارند و تحصیل فراتر از لیسانس بهصورت مستقیم در برنامه دکتری انجام میشود. این دکتریها غالباً پژوهشمحور و بینرشتهایاند؛ بهعنوان نمونه در هاروارد، برنامه دکتری با برنامه سیاست اجتماعی یا سازمان رفتار مشترکسازی شده است. بهطور کلی، آموزش جامعهشناسی در آمریکا بر توسعه مهارتهای تح1782لیلی چندگانه، از جمله آمار، مردمنگاری و تحلیل نظری تأکید دارد و ساختار منعطف است .
بریتانیادر بریتانیا ساختار آموزشی جامعهشناسی متفاوت است. دانشگاه آکسفورد برنامه لیسانس مختص جامعهشناسی ندارد. دانشجویان علاقهمند به جامعهشناسی در دورههای میانرشتهای «علوم انسانی و علوم اجتماعی»، «فلسفه، سیاست و اقتصاد» (PPE) یا «تاریخ و سیاست» تحصیل میکنند که در آنها بخشی از دروس به جامعهشناسی اختصاص دارد. در مقطع کارشناسی ارشد، آکسفورد MSc جامعهشناسی (یکساله، آموزشمحور) و MPhil جامعهشناسی و جمعیتشناسی (دو ساله) ارائه میدهد. دکترای (DPhil) جامعهشناسی نیز تحت نظر گروه جامعهشناسی انجام میشود.
دانشگاه کمبریج برای مقطع کارشناسی دورهی سهسالهای به نام علوم انسانی، اجتماعی و سیاسی (HSPS) دارد که جامعهشناسی را در کنار علوم سیاسی و انسانشناسی پوشش میدهد. این برنامه انعطافپذیر است و دانشجویان میتوانند بسته به علاقه، در ترمهای بعدی روی جامعهشناسی تمرکز بیشتری کنند. در مقطع کارشناسی ارشد، کمبریج MPhil جامعهشناسی ارائه میدهد که ۹ ماه طول میکشد و در آن دانشجویان در یکی از سه گرایش «سیاست و جامعه»، «حاشیهنشینی و تبعیض»، یا «رسانه و فرهنگ» تخصص پیدا میکنند. دکترای جامعهشناسی نیز معمولاً ۳ تا ۴ سال زمان میبرد.
دانشگاه علوم سیاسی و اقتصادی لندن (LSE) دارای دپارتمان جداگانهای با عنوان «جامعهشناسی و سیاست اجتماعی» است. در مقطع کارشناسی، LSE مدرک BSc جامعهشناسی ارائه میدهد. این برنامه سهساله است و زبان تدریس آن انگلیسی است. نکته ویژه این برنامه امکان افزودن گرایش زبان است. در مقطع کارشناسی ارشد، LSE MSc جامعهشناسی دارد که طیف گستردهای از دروس پژوهشی-تئوریک را شامل میشود. LSE در کل ۱۰ برنامه در دورههای کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری جامعهشناسی ارائه میدهد.
ساختار آموزشی جامعهشناسی در بریتانیادر بریتانیا معمولاً کارشناسی جامعهشناسی به شکل لیسانس علوم (BSc) یا لیسانس هنر (BA) ارائه میشود و اغلب دورههای مستقل سهسالهاند. آموزش در سطح لیسانس بر ترکیبی از نظریههای اجتماعی کلاسیک و معاصر، روششناسی پژوهش و مطالعات تطبیقی جامعهها تأکید دارد. برخلاف آمریکا، دانشگاههای بریتانیا دوره عمومی کمتری دارند و دانشجویان از ابتدا روی رشته تخصصی خود متمرکز میشوند. پس از پایان کارشناسی، متقاضیان میتوانند در دورههای یکساله کارشناسی ارشد (M.A. یا M.Sc.) در رشته جامعهشناسی ادامه دهند.
هلنددانشگاه آمستردام (UvA) از برترین مراکز جامعهشناسی اروپا است. مقطع کارشناسی در UvA بهصورت لیسانس جامعهشناسی ارائه میشود که دورهای سهساله و به زبان انگلیسی است. در این برنامه تأکید بر رویکردهای نظری کلاسیک و معاصر و مهارتهای روششناسی است. در مقطع کارشناسی ارشد، UvA MSc جامعهشناسی ارائه میدهد که دانشجویان میتوانند مسیر دلخواه خود را از میان موضوعات متنوع بسازند.
ساختار آموزشی جامعهشناسی در هلنددر هلند سیستم کلاسیک «۳+۱» یا «۶+۲» وجود دارد (۳ سال لیسانس به دنبال ۱ سال کارشناسی ارشد). دورههای لیسانس معمولاً متمرکز و تخصصی در رشته جامعهشناسیاند و اغلب به زبان انگلیسی برگزار میشوند. نظام آموزشی هلند به داشتن برنامههای مشترک و همکاریهای بینالمللی معروف است و تأکید ویژهای بر پژوهش کمی و کیفی در جامعهشناسی دارد.
آلماندانشگاه هومبولت برلین (HU Berlin) از جمله معتبرترین مراکز جامعهشناسی در آلمان است. در مقطع کارشناسی، هومبولت دوره BA علوم اجتماعی (Sozialwissenschaften) دارد که ترکیبی از جامعهشناسی و علوم سیاسی است. برای تحصیلات تکمیلی، هومبولت MA علوم اجتماعی ارائه میدهد. این برنامه بر تخصص در رشتههای جامعهشناسی و علوم سیاسی متمرکز است.
ساختار آموزشی جامعهشناسی در آلماندر آلمان معمولاً لیسانس سهساله (BA) و کارشناسی ارشد دوساله (MA) وجود دارد. رشته جامعهشناسی عموماً بهعنوان بخشی از «علوم اجتماعی» یا در دانشکده علوم اجتماعی تدریس میشود. آموزش جامعهشناسی در آلمان بر مبنای سنت نظری قوی قرار دارد و دروس عمدتاً به زبان آلمانی ارائه میشوند.